Zagrożenie niedostosowaniem społecznym
Orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wydawane są w Poradni dla dzieci i uczniów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym, wymagających ze względu na występujące u nich problemy stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy.
Do wydania orzeczenia niezbędne jest przeprowadzenie w Poradni zaplanowanych badań psychologicznych, pedagogicznych, czasem też badań innych specjalistów oraz uzyskanie niezbędnych informacji o osobie, w tym szczegółowej opinii ze szkoły. Istotne są też dostarczone dokumenty dotyczące ucznia np. opinie, zaświadczenia, wyniki obserwacji, badań psychologicznych, pedagogicznych, lekarskich, dokumentacja medyczna dotycząca leczenia specjalistycznego oraz poprzednio wydane orzeczenia lub opinie, jeżeli takie zostały wydane.
W orzeczeniu przedstawia się diagnozę funkcjonowania ucznia/ uczennicy, z uwzględnieniem potencjału rozwojowego oraz mocnych stron i uzdolnień oraz występujących w środowisku nauczania i wychowania barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie. Wskazuje się i zaleca adekwatne warunki i formy wsparcia umożliwiające realizację indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych, w tym warunki rozwijania potencjalnych możliwości i mocnych stron, wzmacniania aktywności i uczestnictwa w życiu szkoły. Podstawą wsparcia w szkole osób zagrożonych niedostosowaniem społecznym są zajęcia o charakterze socjoterapeutycznym i różnorodne, możliwe formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej w placówce do której uczęszcza lub będzie uczęszczał uczeń/ uczennica np. zajęcia rozwijające uzdolnienia, zajęć rozwijających umiejętności uczenia się, zajęcia specjalistyczne: korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym, zajęcia związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu, porady i konsultacje, warsztaty.
Orzeczenie jest dokumentem niezbędnym dla nauczycieli i specjalistów w szkole, do stworzenia indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego. Dzięki treściom w nim zawartym i wielospecjalistycznej ocenie poziomu funkcjonowania ucznia, przeprowadzonej w szkole, opisane w IPET działania będą służyły udzielaniu optymalnej pomocy i rozwiązywaniu problemów ucznia.
Orzeczenie wydane ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym, co istotne umożliwia zmianę szkoły i kontynuowanie edukacji w szkole specjalnej w młodzieżowym ośrodku socjoterapii.
O zagrożeniu niedostosowaniem społecznym zazwyczaj myślimy w stosunku do uczniów i uczennic, którzy przejawiają znaczne i utrwalone problemy np. w funkcjonowaniu społecznym, zaburzenia w zachowaniu, trudności w uczeniu się. Występujące u nich problemy w sferze emocjonalno-motywacyjnej, behawioralnej, osobowościowej mogą dotyczyć np. w trudności w dostosowaniu się do obowiązujących zasad i norm społecznych, niechęci lub znacznych problemów w realizacji obowiązku szkolnego/ obowiązku nauki, trudności w relacjach w grupie rówieśniczej, niewłaściwych postaw społecznych, nieprzestrzegania zasad moralnych, reakcji agresywnych, nieadekwatnych reakcjach na zakazy, nakazy, stawiane wymagania, itd.
Zagrożenie niedostosowaniem społecznym jest kategorią często pojawiającą się w praktyce orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego. Typowe sprawy dotyczą uczniów szkół podstawowych określanych przez nauczycieli jako trudni, sprawiający problemy. Uczniowie tacy wykazują znaczące i utrwalone przejawy nieprawidłowości w zachowaniu/ zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, co powtarza się, bardzo uwidacznia oraz wpływa zaburzająco na środowisko szkolne. Zazwyczaj są to uczniowie konfliktowi, skłonni do reakcji agresywnych wobec rówieśników, buntowniczy, mało zainteresowani zajęciami, niewytrwali w realizacji zadań, niechętni do uczenia się, utrudniający prowadzenie lekcji, niestosownie odnoszący się do nauczycieli, wagarujący, starsi z nich mają styczność z alkoholem, środkami psychoaktywnymi, powiązani są z innymi osobami negatywnie na nich oddziaływującymi. Niektórzy z nich ujawniają problemy już w pierwszych latach nauki. Inni zaczynają mieć problemy w klasach starszych, gdy zaczynają wchodzić w okres dojrzewania, poszerzają relacje z innymi osobami, także sprawiającym trudności.
Część z tych uczniów ma rozpoznane przez lekarza psychiatrę zaburzenie
zachowania lub zaburzenie opozycyjno-buntownicze. W tej grupie zasadnicze
znaczenie ma prowadzenie intensywnych i konsekwentnych oddziaływań
wychowawczych, socjoterapii, pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz wspólne
ze szkołą stałe zaangażowanie rodziców w proces wychowawczy.
W przypadku dużego nasilenia nieprawidłowych zachowań wskazane jest kontynuowanie
edukacji w szkole w MOS, co umożliwi właściwą realizację procesu edukacyjnego i
wychowawczego.
W przypadkach mniej nasilonych udaje się podjąć działania o charakterze
socjoterapeutycznym i udzielać pomocy psychologiczno-pedagogicznej w
macierzystej szkole.
W tym miejscu dodam, że rozpoznanie medyczne: zaburzenie aktywności i uwagi, samo w sobie tzw. ADHD, przy braku innych istotnych nieprawidłowości/ zaburzeń, nie stanowi podstawy do wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego w ramach kategorii zagrożenie niedostosowaniem społecznym. Może być natomiast podstawą do wydania przez Poradnię opinii w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia oraz objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną.
W przypadku uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym częstym skutkiem braku systematyczności w nauce, opuszczania zajęć lekcyjnych są trudności z bieżącą realizacją programu, zaliczeniami materiału, sprawdzianów, nawarstwianie się zaległości w nauce, problemy z uzyskaniem pozytywnych ocen, uzyskaniem promocji. Staje się to jeszcze bardziej widoczne w starszych klasach szkoły podstawowej, gdzie ilość przedmiotów i treści do opanowania jest już duża.
Praktyka wskazuje, że część uczniów doświadcza też zwiększonych trudności i problemów po rozpoczęciu nauki w szkole ponadpodstawowej, gdzie nagle zderzają się z nowym środowiskiem społecznym i wymaganiami stawianymi im na kolejnym etapie edukacyjnym. Przejście do zupełnie nowej szkoły w przypadku osób słabo zmotywowanych do nauki, mających trudności w nabywaniu wiedzy, kształcących się w szkole/ klasie o określonym profilu, ale nie posiadających większej motywacji i predyspozycji jest impulsem aktywującym zachowania problemowe, narastanie zniechęcenia i wycofywaniem się z roli ucznia. Bywa, że taki proces pojawia się także u uczniów spokojnych, nie sprawiających wcześniej większych problemów wychowawczych, jak również tych bardziej wrażliwych, którzy nie odnajdują się nowym środowisku społecznym. W takich przypadkach zmiana szkoły i wybranie placówki, gdzie można uzyskać zindywidualizowane podejście dostosowane do potrzeb i możliwości ucznia, byłoby właściwym rozwiązaniem w celu wsparcia i zaradzenia trudnościom.
Należy wskazać, że grupa osób zagrożonych niedostosowaniem społecznym jest zróżnicowana pod względem potencjału poznawczego, są w niej zarówno osoby mający trudności w opanowaniem materiału programowego, jak i przeciętne, czy też uzdolnione w jakimś zakresie. W większości jednak pojawiają się u nich trudności z nauką, co wiąże się z niesystematycznym uczeniem się, opuszczaniem zajęć w szkole, obniżoną motywacją. W przypadku uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, czy też dzieci i młodzieży z różnego rodzaju deficytami, zaburzeniami – doświadczane przez nich np. utrudnienia w nabywaniu wiedzy, zaburzenia koncentracji uwagi, zapamiętywania, rzutują negatywnie na motywację do uczenia się, mogą powodować reakcje unikania i wycofania się z nauki, która jest dla nich problematyczna i stresująca.
W tej sytuacji niezbędna jest pomoc psychologiczno-pedagogiczna w celu pracy nad trudnościami, a także rozwijanie mocnych stron, obszarów zainteresowań oraz dostosowanie wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia.
W ostatnich latach liczną grupę osób zagrożonych niedostosowaniem społecznym, które zgłaszają się do Porani w celu uzyskania orzeczenia, stanowi dzieci i młodzież, których głównymi problemami są przede wszystkim trudności natury emocjonalnej, psychicznej, nie odnajdywanie się w środowisku szkolnych, rówieśniczym, czasem doświadczanie niezrozumienia czy braku akceptacji, podatność na doświadczanie napięć emocjonalnych, lęków, obniżony nastrój. Są to osoby których stan psychofizyczny rzutuje na możliwość efektywnej realizacji procesu edukacyjnego w warunkach szkoły masowej. Problemy tej grupy osób wiążą się np. z zaburzeniami lękowymi, fobią społeczną, zaburzeniami nastroju. Rosnąca w społeczeństwie ilość młodych ludzi doświadczających trudności tej natury, wpływa na zwiększenie ilości wydawanych orzeczeń, umożliwiających zmianę szkoły i zapewnienia edukacji w przyjaznych warunkach, jak najbardziej dostosowanych do ich aktualnych potrzeb i możliwości. Dla osób z tej grupy bardzo istotne jest uzyskiwanie systematycznej pomocy ze strony nauczycieli i specjalistów w szkole, nauka w spokojnym środowisku, socjoterapia, pomoc psychoterapeutyczna, psychiatryczna.
Należy podkreślić, że dzieci i młodzież, którzy wykazują zagrożenie niedostosowaniem społecznym pochodzą z różnych środowisk. Są wśród nich zarówno zaniedbani wychowawczo, z trudną sytuacją w rodzinie, są tacy których rodziny nie wyróżniają się szczególnie, ale również, co nie jest wcale rzadkością pochodzący z rodzin o wysokim statusie socjoekonomicznym. Stereotypowe myślenie o przyczynach nie zawsze jest trafne, a złożoność sytuacji i problemów wymyka się czasem prostym interpretacjom.
Uzyskanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego dla uczniów i uczennic zagrożonych niedostosowaniem społecznym, wymagającym stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy dostosowanych do ich potrzeb i możliwości jest szansą na jej otrzymanie i polepszenie sytuacji osób potrzebujących wsparcia. Dlatego w przypadku wystąpienia problemów warto zwrócić się po pomoc, omówić sytuację w szkole oraz porozmawiać ze specjalistami z Poradni.
Adam Piwowarski
